Temperament i osobowość jako predyktory efektywności reakcji: Nowe wnioski z selekcji kandydatów na pilotów

Zapraszamy do lektury artykułu: „Temperament i osobowość jako predyktory efektywności reakcji: Nowe wnioski z selekcji kandydatów na pilotów„ napisanego przez Marcina Biernackiego, Adiunkta w Zakładzie Psychologii Lotniczej Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej w Warszawie.

Wprowadzenie: kim trzeba być, żeby latać?

Pilot to zawód, który wymaga nie tylko doskonałych umiejętności operacyjnych, wiedzy lotniczej i znajomości procedur, ale także wyjątkowej odporności psychicznej. Każdy lot to złożony proces wymagający zintegrowanego wysiłku poznawczego, emocjonalnego i fizjologicznego – od planowania misji, poprzez reagowanie na dynamicznie zmieniające się warunki, aż po utrzymanie pełnej koncentracji przez wiele godzin. Podczas startu, podejścia do lądowania czy lądowania w złożonych warunkach operacyjnych pilot podejmuje dziesiątki decyzji w ułamkach sekund. Często działając w warunkach przeciążeń, hałasu, ograniczonej widoczności czy przeciążenia informacyjnego, musi zachować precyzję i spokój. W takich momentach znaczenie mają nie tylko lata szkolenia i doświadczenie w kokpicie, ale również indywidualne cechy psychiczne – sposób reagowania na stres, tempo przetwarzania informacji, elastyczność działania czy stabilność emocjonalna.

Dlatego od dziesięcioleci psychologowie lotniczy próbują odpowiedzieć na pytanie: jakie cechy indywidualne, w tym cechy osobowości i temperamentu, sprzyjają skutecznemu działaniu pilota? Badania prowadzone zarówno w lotnictwie wojskowym, jak i cywilnym pokazują, że choć piloci stanowią grupę bardzo jednorodną – po przejściu selekcji psychologicznej, medycznej i szkoleniowej – to nawet subtelne różnice indywidualne mogą wpływać na styl działania, efektywność reakcji a w efekcie końcowym na bezpieczeństwo lotu. Tezę tę potwierdzają najnowsze wyniki badań zespołu z Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej w Warszawie (Biernacki, Zieliński, Dziuda, 2025), opublikowane w prestiżowym czasopiśmie Personality and Individual Differences, które stanowią punkt wyjścia do dalszych rozważań nad rolą osobowości i temperamentu w pracy pilota.

Temperament i osobowość pilota – od cech do reakcji w kokpicie

Choć oba pojęcia często się myli, temperament i osobowość to nie to samo.
Temperament, według koncepcji Jana Strelaua (Regulacyjna Teoria Temperamentu), ma biologiczne podstawy i opisuje sposób, w jaki reagujemy na bodźce – naszą Żwawość, Wrażliwość Sensoryczną, Reaktywność Emocjonalną, Perseweratywność,  Wytrzymałość i Aktywność. Z kolei osobowość (np. w myśl modelu Wielkiej Piątki autorstwa Paul Costa i Robert McCrae) kształtuje się pod wpływem doświadczeń i środowiska. Obejmuje m.in. poziom Neurotyzmu (czyli podatność na stres), Ekstrawersji (towarzyskość i energię), Ugodowości, Sumienności i Otwartości na Doświadczenie. W kontekście pilotażu te cechy nie są abstrakcją. Od nich zależy, jak pilot reaguje w sytuacji presji, monotonii czy przeciążenia informacyjnego – a więc w realnych warunkach lotu.

Badanie 799 kandydatów – co pokazały wyniki?

W opisywanym badaniu przeanalizowano dane 799 kandydatów na pilotów wojskowych. Każdy z nich przeszedł standardowe testy psychologiczne i medyczne, a następnie wykonano pomiary cech temperamentu (kwestionariusz FCB-TI), osobowości (NEO-FFI) oraz reakcji psychomotorycznych – za pomocą testów z Vienna Test System (m.in. Determination Test, Cognitrone, Reaction Test). Celem było sprawdzenie, czy indywidualne różnice w osobowości i temperamencie wpływają na efektywność reakcji – czyli szybkość, dokładność i liczbę błędów.

Spośród szeregu szczegółowych wyników opisanych w artykule warto wskazać na następujące, najważniejsze z nich: 

• Wyższy poziom neurotyzmu wiązał się z wolniejszymi reakcjami i większą liczbą błędów.
  Osoby bardziej emocjonalnie reaktywne popełniały więcej pomyłek w zadaniach pod presją czasu.
• Wyższa Żwawość, Aktywność i Ekstrawersja sprzyjały lepszym wynikom – szybszym reakcjom i większej precyzji.
• Nawet w tak „wyselekcjonowanej” grupie różnice te były statystycznie istotne.

W praktyce oznacza to, że osoby spokojniejsze emocjonalnie, dynamiczne, o wysokiej aktywności i energii lepiej radzą sobie z zadaniami wymagającymi koncentracji i natychmiastowej decyzji.

Dlaczego temperament i osobowość mają znaczenie w kokpicie

W kabinie samolotu liczy się nie tylko wiedza, ale też zdolność zachowania efektywności działania w różnych wymiarach, np.: 

• przeciążenia informacyjnego,
• monotonii,
• stresu związanego z warunkami pogodowymi czy awarią,
• współpracy z innymi członkami załogi.

W takich warunkach cechy osobowości mogą zadecydować o utrzymaniu kontroli poznawczej.

Badania potwierdzają, że osoby o wysokim poziomie neurotyzmu częściej doświadczają zakłóceń uwagi – zjawisko to Eysenck nazwał „spadkiem efektywności przetwarzania informacji”. Co w życiu codziennym możemy zaobserwować, gdy stres zmniejsza dostępność zasobów poznawczych niezbędnych do działania. Z kolei piloci o wyższym poziomie Aktywności i Ekstrawersji są bardziej odporni na monotonię i szybciej adaptują się do zmieniających się bodźców. Ponadto takie cechy temperamentu jak Żwawość (szybkość reagowania i elastyczność) czy Wytrzymałość (odporność na długotrwałą stymulację), można rozumieć jako psychologiczny odpowiednik odporności fizycznej na przeciążenie pracą.

Czy istnieje „idealny profil” pilota?

Nie ma jednej „idealnej osobowości” pilota, ale istnieją pewne cechy graniczne, które zazwyczaj są wspólne dla pilotów różnych statków powietrznych – np. odporność na stres, zdolność koncentracji i elastyczność w reagowaniu na zmieniające się warunki otoczenia. Te podstawowe predyspozycje są fundamentem bezpiecznego wykonywania zadań w kokpicie. 

Oczywiście różne typy statków powietrznych oraz charakter wykonywanych zadań mogą wymagać dodatkowych umiejętności – na przykład zdolności do współpracy w załodze wieloosobowej. Niemniej jednak indywidualne różnice w osobowości i temperamencie na elementarnym poziomie wpływają na tempo reakcji, precyzję decyzji oraz odporność na przeciążenie poznawcze. Nowoczesne systemy selekcji i szkolenia uwzględniają zarówno cechy graniczne, jak i subtelne różnice indywidualne, aby zapewnić, że każdy pilot będzie mógł skutecznie i bezpiecznie wykonywać swoje zadania w określonym środowisku operacyjnym.

Wnioski

Badanie potwierdza, że cechy osobowości i temperamentu mają znaczenie nawet wśród bardzo wyselekcjonowanej grupy kandydatów. Znajomość cech granicznych i indywidualnych różnic może wspierać:

• doskonalenie procedur selekcji kandydatów,
• indywidualizację szkolenia – np. dostosowanie metod treningu do temperamentu,
• profilaktykę błędów wynikających z przeciążenia lub nieadekwatnych reakcji emocjonalnych.

Integracja danych o cechach temperamentu, osobowości i funkcjonowaniu poznawczym pozwala nie tylko lepiej dobierać kandydatów, ale też efektywniej wspierać pilotów w pracy w złożonym środowisku lotniczym.

Podsumowanie

Cechy osobowości i temperamentu nie są czymś „dodatkowym” w zawodzie pilota a stanowią jego fundament psychiczny. Istnieją pewne cechy graniczne, wspólne dla wszystkich pilotów, takie jak odporność na stres, zdolność koncentracji i elastyczność w działaniu, które pozwalają bezpiecznie funkcjonować w kokpicie. Jednocześnie nawet subtelne różnice w neurotyzmie, aktywności czy elastyczności zachowań przekładają się na tempo reakcji, precyzję decyzji i odporność na przeciążenie poznawcze. W lotnictwie, gdzie granica między rutyną a sytuacją kryzysową jest cienka, zrozumienie tych zależności może być bezcenne dla selekcji, szkolenia i bezpieczeństwa lotów.

Źródło:
Biernacki, M. P., Zieliński, P., & Dziuda, Ł. (2025). The role of temperament and personality traits in assessing reaction efficiency in a homogeneous population of pilot candidates. Personality and Individual Differences, 238, 113081.
https://doi.org/10.1016/j.paid.2025.113081

Autor:
Dr Marcin Biernacki - Adiunkt w Zakładzie Psychologii Lotniczej Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej w Warszawie.

Psycholog lotniczy certyfikowany (nr. AP086) przez The European Association for Aviation Psychology (EAAP). Kontakt z autorem: mpbiernacki@gmail.com