Lotnictwo w Bitwie Warszawskiej

Wojna polsko-bolszewicka w 1920 roku, w przeciwieństwie do I wojny światowej, była wojną manewrową. Na wielkich przestrzeniach Białorusi i Ukrainy rola lotnictwa, jako narzędzia obserwacji i łączności, była nieoceniona. Wkrótce też okazało się, że lotnictwo znakomicie spisuje się w walkach naziemnych. 

Działania ofensywne przeciwko Rosji sowieckiej podjęto w trakcie operacji wileńskiej w kwietniu 1919 r. W wyniku osiągniętego powodzenia możliwe było kontunuowanie działań na froncie Litewsko – Białoruskim oraz froncie Galicyjsko – Wołyńskim. Aktywnie uczestniczyło w nich lotnictwo polskie. Prowadziło rozpoznanie obszarów walki, niszczyło linie kolejowe, punkty oporu, mosty itp., niestety również ponosiło dotkliwe straty. Dlatego też do walki zaangażowano siły prawie całego lotnictwa. Jesienią 1919 r. sytuacja na frontach ustabilizowała się, a eskadry otrzymały uzupełnienie sprzętu.

W związku z podjęciem działań ofensywnych w marcu 1920 r. większość eskadr wznowiła aktywną działalność bojową na frontach. Wcześniej jednak w lotnictwie polskim przeprowadzono unifikację sprzętu w eskadrach oraz regulację nazewnictwa związków lotniczych: wprowadzono nazwę dywizjony lotnicze, następnie zmieniono numery poszczególnych eskadr. Toczone walki i sukcesy w wyprawie kijowskiej (zajęcie Kijowa), a następnie odwrót wojska polskiego ze względu na kontrofensywę Armii Czerwonej doprowadziły do Bitwy Warszawskiej.

Nazywana „Cudem nad Wisłą” została stoczona w dniach 13-25 sierpnia 1920 roku. Było to decydujące starcie wojny polsko-bolszewickiej. Przygotowania do operacji warszawskiej zaczęły się 5/6 sierpnia gdy opracowywano koncepcję rozgrania bitwy. W ramach operacji lotnictwo zostało skoncentrowane w dwóch rejonach. Lotnictwo 1 i 5 Armii zostało umieszczone na Mokotowie i Siekierkach, a lotnictwa 2, 3 i 4 Armii w Radomiu, Dęblinie, Puławach i Lublinie.

Do akcji jako pierwsze przystąpiły eskadry warszawskie takie jak: 10 eskadra, która zwalczała kolumny wojsk sowieckich, 12 eskadra operująca w rejonie na północ od Warszawy. Najaktywniejsze działania lotnicze rozpoczęły się 11 sierpnia 1920 roku.

Od początku sierpnia na obszarach na wschód od Chełma i Włodzimierza Wołyńskiego, przydzielona do 2 Armii 17 eskadra wywiadowcza wykonywała działania rozpoznawcze. Zmiana nastąpiła 11 sierpnia, kierunek lotów wywiadowczych tej eskadry został skierowany w stronę Brześcia i Ostrowa Lubelskiego. Gdy doszło do ciężkich walk na przedmościu warszawskim (14 i 15 sierpnia), samoloty 17 eskadry wspierały walki oddziałów polskich pod Radzyminem. W następnych dniach eskadra prowadziła rozpoznanie dla jednostek grupy uderzeniowej nacierającej znad Wieprza. Od 16 sierpnia zwiadem objęto rejon Żelechowa, Stoczka Łukowskiego, Siedlec i Radzynia Podlaskiego. 19 sierpnia po całkowitym sukcesie polskiego uderzenia nastąpiło przegrupowanie jednostek lotniczych. W ramach tego 17 eskadra wywiadowcza została podporządkowana 4 Armii. Z Pułtuska prowadziła loty wywiadowcze na szerokim odcinku frontu oraz wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi.

Kolejna eskadra, która prowadziła intensywne działania bojowe 11 sierpnia to 12 eskadra. Zadaniem jej było zwalczanie sowieckich oddziałów oraz przepraw na Narwi. 16 sierpnia, gdy rozpoczął się atak 3 i 4 Armii 12 eskadra wywiadowcza razem z 1 eskadrą i 13 eskadrą myśliwską zwalczały pozycje nieprzyjaciela pod Pułtuskiem. W dniach 17-20 sierpnia 12 eskadra prowadziła działania szturmowe w takich rejonach jak: Działdowo, Mława oraz Bielsko.

12 sierpnia do walk włączyły się dwie eskadry wywiadowcze 16 i 8. Działania 16 eskadry były ograniczone ze względu na poniesione starty oraz brakujące wyposażenie. 8 eskadrę natomiast została skierowana w rejon Wyszkowa i Pułtuska. Piloci tej eskadry wykonali szereg lotów wywiadowczych dla dowództwa 5 Armii.

Dzień później 13 sierpnia na rozkaz Szefa Lotnictwa Naczelnego Dowództwa WP do walk skierowano 19 eskadrę myśliwską. Eskadra ta wraz z 9 eskadrą 15 sierpnia wzięły udział w lotach wspierających natarcie 10 DP w rejonie Radzymina. Wcześniej 9 eskadra prowadziła działania szturmowe w rejonach Ostrowi Mazowieckiego i Pułtuska przeciwko sowieckiej 3 i 15 Armii.

Kolejne eskadry wprowadzono do działań 15 sierpnia. Eskadry 1, 9 i 13 rozpoczęły loty wywiadowcze w rejonie Pułtuska. Podporządkowane były 5 Armii, a od 22 sierpnia 1 eskadra została podporządkowana dowództwu 2 Armii.

W połowie sierpnia do natarcia na łuku Wieprza szykowały się jednostki 3 i 4 Armii oraz podlegające im eskadry lotnicze. Początkowe plany zakładały przydział trzech eskadr na każdą armię grupy uderzeniowej. W rzeczywistości do dyspozycji Frontu Środkowego gen. Rydza-Śmigłego pozostały cztery eskadry z czego tylko jedna była pełnowartościowa. To słabe lotnictwo zostało wzmocnione po 10 sierpnia przez eskadrę toruńską, która zajęła lotnisko Falęcice pod Białobrzegami. Z tego też powodu działania lotnictwa Frontu Środkowego polegały wyłącznie na lotach wywiadowczych wykonywanych przez załogi 2 eskadry. Zaledwie kilka lotów bojowych wykonały załogi 21 eskadry niszczycielskiej. Eskadra toruńska, która włączyła się w zadania wywiadowcze 12 sierpnia. Jednostka ta rozpoznawała tereny Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Łukowa, Siedlec, Kałuszyna i Mińska Mazowieckiego. Poza tymi działaniami 13 i 14 sierpnia eskadra zbombardowała pontony i przeprawy przygotowane przez sowieckich saperów nad Wisłą koło Góry Kalwarii. 16 sierpnia eskadra toruńska prowadziła rozpoznanie na odcinku frontu między Dęblinem a Lubartowem. W kolejnych dniach w związku z postępami polskiego natarcia eskadra wykonywała loty nad obszarami położonymi bardziej na północ i wschód, m.in. nad Brześciem, Drohiczynem i Sokołowem. 20 sierpnia z braku samolotów oddział został wycofany z frontu na przezbrojenie w Poznaniu.

Pod koniec drugiej połowy sierpnia 16 eskadra wywiadowcza po otrzymaniu nowych samolotów oraz przydzieleniu nowych pilotów przystąpiła do działań w rejonach: Siedlec, Sokołowa, Małkini, Wyszkowa, Płońska i Sierpca. Do końca sierpnia działała z lotniska mokotowskiego a z chwilą zakończenia działań pościgowych została przydzielona do lotnictwa 2 Armii i przebazowała się pod Białystok.

Mniej więcej w tym samym czasie 3 i 10 eskadry wywiadowcze weszły do akcji. 3 eskadra działała bezpośrednio dla Kwatery Głównej Naczelnego Wodza, który w pierwszych dniach natarcia przebywał w Puławach. W dniach 17-19 sierpnia razem z 10 eskadrą wywiadowczą prowadziła rozpoznanie obszarów: Maciejowice, Garwolin, Żelechów, Stoczek Łukowski, Międzyrzec, Siedlce, Łuków, Węgry, Sokołów, oraz Drohiczyn. 19 sierpnia obie eskadry dostały rozkaz przebazowania na lotnisko pod Mińskiem Mazowieckim. Z tego miejsca działały do 22 sierpnia. Po doznanych stratach 3 eskadra została wycofana na uzupełnienie a 10 przeniosła się bliżej frontu, a od 25 operowała z lotniska Biel koło Małkini.

25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi, i na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu. W związku z tym jednostki Wojska Polskiego przeszły reorganizację. Wycofano do uzupełnienia eskadry najbardziej wyczerpane walkami, czyli 2, 8, i 21 eskadry. Na tyłach przebywały także inne eskadry, które w znacznej części miały wziąć udział w walkach. Były to eskadry 3, 11, 14, 17, 18 oraz eskadra toruńska. Na cały front północny i środkowy przypadało siedem eskadr o liczącej się wartości bojowej. Spośród podanych eskadr trzy nie wzięły już udziału w walkach. Były to 2, 11 i 18 eskadry wywiadowcze. Pierwsza z nich mimo, że otrzymała kilka samolotów nie zdążyła na front przed zawieszeniem broni, 11 eskadra nie miała w ogóle samolotów a 18 eskadrę w tym czasie przezbrajano na myśliwską, przez co nie osiągnęła ona pełnej gotowości bojowej przed wstrzymaniem działań bojowych.

Opracowanie: Marcin Kalbarczyk

bibliografia:
1. Cisek, K. Paduszek, T. Rawski, Wojna Polsko-Sowiecka 1919-1921, Warszawa 2010
2. Pawlak, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warszawa 1989
3. A. Tarkowski, Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919-1920, Warszawa 1991