Z serii "Spotkania przy samolocie": TS-11 Iskra

W dniu 5 września 2021 r. (niedziela), o godzinie 12.00 Muzeum Lotnictwa Polskiego zaprasza na kolejne spotkanie prowadzone przez Jana Hoffmanna.

Zaproszenie na opowieść o historii lotnictwa kierowane jest zarówno do młodzieży, jak i dorosłych.

Prowadzone będą rozmowy o polskim samolocie szkolno-treningowym TS-11 „Iskra”. Opracowany został w drugiej połowie lat 50-tych przez zespół kierowany przez Tadeusza Sołtyka. Równolegle z samolotem prowadzono prace nad polskim silnikiem turboodrzutowym do jego napędu. W następnych latach samolot był udoskonalany. Stał się też udanym produktem eksportowym.

Lata pięćdziesiąte wiązały się z masowym wprowadzaniem napędu odrzutowego do lotnictwa wojskowego. Zmieniające się właściwości pilotażowe oraz wzrost osiągów nowych samolotów bojowych spowodował zainteresowanie odpowiednimi konstrukcjami szkolnymi, wyposażonymi w silnik turboodrzutowy. W niektórych projektach zakładano również możliwość wykonania ograniczonych zadań bojowych, dzięki przenoszonemu uzbrojeniu. W kilku krajach, dysponujących zapleczem badawczym i produkcyjnym, przystąpiono do realizacji odpowiednich programów.

W 1956 roku zespół kierowany przez inżyniera Tadeusza Sołtyka w Instytucie Lotnictwa w Warszawie dostał zlecenie od Dowództwa Wojsk Lotniczych na opracowanie samolotu szkolno-treningowego z napędem turboodrzutowym. Projekt otrzymał nazwę TS-11 Iskra. W 1957 roku wykonano badania aerodynamiczne kilku modeli w celu wybrania najlepszego układu konstrukcji. W 1958 opracowano projekt konstrukcyjny, po którym rozpoczęto budowę czterech prototypów: jednego do badań statycznych i trzech do prób w locie. W tym samym czasie grupa konstruktorów z Instytutu Lotnictwa rozpoczęła projektowanie odpowiedniego dla Iskry silnika turboodrzutowego nazwanego SO-1. Opóźnienie prac nad napędem skomplikowało rozwój samolotu.

Na początku lutego 1960 roku Iskra wykonała pierwszy lot. Do jej napędu użyto angielskiego silnika Bristol Siddeley Viper 8 (zakupionego w Jugosławii). Samolot okazał się bardzo udaną konstrukcją, jednak w dalszym ciągu brakowało dla niego odpowiedniego napędu polskiej produkcji. Tymczasowym rozwiązaniem tego problemu było opracowanie w WSK (Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego) w Rzeszowie (specjalizującej się w produkcji silników turboodrzutowych) silnika HO-10 wzorowanego na BS Viper. Rozpoczęto potem jego ograniczoną produkcję. W 1961 roku w ZSRR przeprowadzono konkurs na nowy samolot szkolno-treningowy dla lotnictw wojskowych państw Układu Warszawskiego. Uczestniczyły w nim: polski TS-11 Iskra, czechosłowacki L-29 Delfin oraz radziecki Jak-30. Konkurs został rozegrany w złym stylu. O wyborze zadecydowały względy polityczne i pozatechniczne. Zwycięzcą okazał się Delfin, Polska pozostała jednak przy swojej Iskrze.

TS-11 Iskra bis B „Czerwona 1” w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego (fot. muzeumlotnictwa.pl)

Przygotowania do produkcji Iskry rozpoczęto w 1962 roku. Pierwszy seryjny samolot, nazwany TS-11 Iskra bis (Iskra bis A), oblatano w październiku 1963 roku. Dostawy dla lotnictwa wojskowego rozpoczęto w marcu 1964 roku. Do napędu egzemplarzy z pierwszych serii zastosowano silnik HO-10, będący źródłem ciągłych problemów eksploatacyjnych. W dalszym ciągu oczekiwano na docelowy SO-1. Jego produkcję rozpoczęto wreszcie w WSK-Rzeszów w 1967 roku i od razu zastosowano na kolejnych seriach Iskry bis. Samolot był uzbrojony w działko kal. 23 mm zamontowane na stałe z prawej strony przedniej części kadłuba. Istniała możliwość zabrania pod skrzydła, na dwóch podwieszeniach, ograniczonego uzbrojenia.

Eksploatacja Iskry w lotnictwie wojskowym zwróciła uwagę konstruktorów i producentów płatowca, silnika i różnego wyposażenia na konieczność wprowadzenia dalszych udoskonaleń oraz poprawienia jakości wykonania. W 1966 roku rozpoczęto opracowywanie samolotu szkolno-bojowego nazwanego Iskra 100. Zastosowano w nim nowe wyposażenie radiowe do łączności i radionawigacji. W podwoziu zastosowano hamulce tarczowe ułatwiające kołowanie, start i lądowanie. Jego uzbrojenie strzeleckie pozostało bez zmiany. Pod skrzydłami zamontowano 4 wysięgniki z zamkami do podwieszania dodatkowych środków bojowych, w skład których mogły wchodzić wyrzutnie rakiet niekierowanych, bomby o masie 50 kg i zasobniki strzeleckie z karabinami maszynowymi. Produkcję seryjną pod nazwą Iskra bis B zrealizowano w latach 1969-1974 w ilości 134 egzemplarzy.

TS-11 Iskra bis DF ‘1409’ w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego (fot. muzeumlotnictwa.pl)

W 1972 roku pojawił się samolot nazwany Iskra 200. Wyprodukowano 5 maszyn pod nazwą Iskra bis C. Ich przeznaczeniem było rozpoznanie fotograficzne i korygowanie ognia artylerii. W 1984 roku, w czasie remontów, samoloty przerobiono na standard Iskra bis D. W 1972 roku w zakładach w Mielcu zaprojektowano i oblatano jednomiejscową wersję szturmową nazwaną Iskra 200BR. Szturmowiec nie wzbudził zainteresowania i jego produkcji nie rozpoczęto.

Kolejnym samolotem była Iskra 200 SB, opracowana w 1973 roku, która była produkowana w wersji szkolno-bojowej jako Iskra bis D. W 1975 roku rozpoczęto montaż szkolno-rozpoznawczej Iskry bis DF. Do napędu obu wersji użyto silnika SO-3, ulepszonego w stosunku do starszego SO-1. Produkcja samolotów była realizowana w latach 1974-77, a po przerwie kontynuowana od 1982 do 1985 roku i jeszcze raz uruchomiona w 1987 roku. W sumie wyprodukowano 423 egzemplarze Iskier wszystkich wersji (z prototypami włącznie).

TS-11R Iskra bis DF rozpoznawczy w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego (fot. muzeumlotnictwa.pl)

Iskra bis D została zakupiona przez Indie na potrzeby szkolenia pilotów Hinduskich Sił Powietrznych. W tym celu w latach 1975-76 wyprodukowano i dostarczono odbiorcy 50 samolotów. Był to jedyny nabywca zagraniczny TS-11 Iskra. Wieloletnia eksploatacja TS-11 Iskra pozwoliła wyszkolić wielu pilotów. Udowodniono w ten sposób trafność założeń przyjętych w połowie lat 50.

W dniu 31 sierpnia 2021 do stałej ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego trafiła odnowiona TS-11 Iskra w specjalnym okolicznościowym malowaniu indyjskim. Egzemplarz ten to samolot Iskra bis DF nr 3H-1415, który podczas remontu przeprowadzonego w Wojskowych Zakładach Lotniczych nr 2 S.A. w Bydgoszczy otrzymał wygląd samolotu Iskra bis D nr W1741, pierwszego egzemplarza, który w 1975 r. trafił do Indii, które były jedynym użytkownikiem zagranicznym Iskier.

Oprócz tego egzemplarza Muzeum Lotnictwa Polskiego ma jeszcze w swoich zbiorach 5 samolotów:
• TS-11 Iskra bis B – samolot szkolno-treningowy 1973 r.,
• TS-11 Iskra bis B „Czerwona 1” – samolot szkolno-treningowy  1971 r. Zespołu Akrobacyjnego Sił Powietrznych „Biało-Czerwone Iskry”,
• TS-11 Iskra bis B (przekrój) – samolot szkolno-treningowy 1970 r. – kadłub uszkodzonego egzemplarza wykorzystywany jako pomoc naukowa,
• TS-11 Iskra bis DF ‘1409’ – samolot szkolno-treningowy 1975 r. – egzemplarz ostatniej wersji produkcyjnej TS-11 Iskra w okolicznościowym malowaniu,
• TS-11R Iskra bis DF – samolot rozpoznawczy 1984 r.