Odpowiedzialność cywilna ubezpieczyciela w przypadku śmierci poniesionej w wyniku wypadku lotniczego

Nie ulega wątpliwości, iż samoloty są aktualnie jednym z najszybszych i najbezpieczniejszych środków transportu. Jednocześnie wraz z rozwojem technologicznym oraz wzrostem zamożności polskiego społeczeństwa zwiększa się ilość osób posiadających prywatne statki powietrzne. Zgodnie z prawną definicją za statek powietrzny uznaje się każde urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powietrza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża. Niestety, w związku z dynamicznym rozwojem sektora lotnictwa prywatnego oraz zwiększeniem liczby wykonywanych lotów, siłą rzeczy musi dochodzić do większej ilości wypadków. Ich skutkami bardzo często są całkowite zniszczenia statku powietrznego oraz ofiary śmiertelne.

Czym jest wypadek lotniczy?
Prawna definicja tej sytuacji znajduje się w art. 134 ust. 2 ustawy z dnia 3 lipca 2002r. prawo lotnicze. Jest to przede wszystkim zdarzenie związane z eksploatacją statku powietrznego, które musi zaistnieć w określonym przedziale czasowym. Jego początek wyznacza wejście jakiejkolwiek osoby na pokład z zamiarem wykonania lotu. Natomiast zdarzenia mające miejsce po opuszczeniu statku powietrznego przez wszystkie osoby znajdujące się na nim nie mogą zostać zakwalifikowane jako wypadek lotniczy. Najważniejszą przesłanką dla uznania incydentu za wypadek lotniczy jest wywołanie określonych skutków w świecie zewnętrznym. Zaliczamy do nich doznanie przez jakąkolwiek osobę poważnych obrażeń ciała lub obrażeń ze skutkiem śmiertelnym, poważne uszkodzenie samolotu lub uszkodzenie jego konstrukcji, czy też zaginięcie maszyny bądź rozbicie jej w miejscu, do którego dostęp jest niemożliwy. Jak widać, szeroka definicja wypadku lotniczego obejmuje swoim zakresem różnorodne zdarzenia. Ich skutków nie sposób przedstawić w jednym artykule. Dlatego też poniżej opisane zostaną jedynie te sytuacje, w których wypadek lotniczy kończy się śmiercią jakiejkolwiek osoby.

Kto jest podmiotem odpowiedzialnym za wypadek lotniczy?
Z praktycznego punktu widzenia, bardzo istotną kwestią jest obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z użytkowaniem statku powietrznego. Nałożony przez przepisy unijne i krajowe obowiązek, dotyczy zarówno linii lotniczych, jak i użytkowników prywatnych. Skutkiem zawarcia powyższej umowy jest przeniesienie na ubezpieczyciela ekonomicznych skutków szkód wyrządzonych osobom trzecim jak i pasażerom. W związku z tym, w sytuacji, w której ubezpieczony będzie zobowiązany do naprawienia wyrządzonych przez niego szkód, to faktyczna odpowiedzialność majątkowa spoczywać będzie na barkach zakładu ubezpieczeniowego. Wszystkie omówione poniżej roszczenia należy zatem kierować w pierwszej kolejności do tego zakładu ubezpieczeń, w którym wykupiona była polisa ubezpieczeniowa samolotu.

Warto jedynie zasugerować, iż prawo lotnicze szczegółowo reguluje, jakie podmioty ponoszą odpowiedzialność za szkody powstałe w związku z użytkowaniem statku powietrznego. Przepisy te mają jednak znaczenie głównie ze względu na późniejsze rozliczenia pomiędzy sprawcom zdarzenia, a spełniającym konkretne świadczenia odszkodowawcze zakładem ubezpieczeniowym.

W pozostałych kwestiach, dotyczących odpowiedzialności za szkody spowodowane wypadkami lotniczymi ustawodawca odsyła do uregulowań zawartych w kodeksie cywilnym. Regulacja ta sprawdza się w przypadku innych czynów niedozwolonych czy katastrof, dlatego też wydaje się wystarczającą odnośnie wypadków lotniczych.

Jakie są przesłanki wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela?
W pewnych sytuacjach ubezpieczyciel będzie mógł skutecznie uchylić się od obowiązku naprawienia powstałych szkód. Jednym z takich przypadków jest spowodowanie wypadku przez siłę wyższą, na którą żadna ze stron zdarzenia nie mogła mieć jakiegokolwiek wpływu. Taki skutek mają jedynie przemożne, wyjątkowe i niemożliwe do przewidzenia zdarzenia związane z działaniem sił natury. Do tej kategorii sytuacji można również zaliczyć zderzenie statku powietrznego z ptakiem, zwane w nomenklaturze lotniczej jako bird strike. Zdarzenia te stanowią zagrożenie dla ruchu lotniczego, mogą bowiem spowodować groźny w skutkach wypadek lotniczy.

Z wyłączeniem odpowiedzialności ubezpieczyciela mamy do czynienia również w sytuacji, w której szkoda powstała na skutek wyłącznej winy osoby poszkodowanej lub innej osoby trzeciej. Bezzasadne byłoby bowiem ponoszenie negatywnych skutków nieodpowiedzialnego, czy lekkomyślnego działania innych osób.

Zgodnie z art. 206 ust. 2 prawa lotniczego odszkodowanie nie należy się poszkodowanym jeżeli ich szkoda wynikła z samego przelotu, który był wykonywany zgodnie z obowiązującymi przepisami. Użytkownik statku powietrznego działa bowiem w zaufaniu do wytycznych stawianych mu przez ustawodawcę i nie może ponosić odpowiedzialności za sytuacje, w których dochował staranności wymaganej w przepisach administracyjnoprawnych i postępował zgodnie z nałożonymi na niego obowiązkami. Dotyczy to miedzy innymi takich sytuacji, w których pilot leci na określonej, zgodnej z przepisami wysokości, a mimo to przelot powoduje szkody na ziemi – na przykład wypadają szyby w oknach budynków położonych w pobliżu lotniska. Jednak gdyby pilot niezgodnie z prawem zszedł poniżej dopuszczalnej wysokości to wtedy przepis ten nie ma zastosowania.

Jeżeli ubezpieczyciel nie wykaże dostatecznie jednej z powyższych przesłanek, będzie on zobowiązany do naprawienia powstałej szkody. Należy jednak odnotować, iż powyższe uwagi dotyczą jedynie ubezpieczenia użytkowników prywatnych. W odniesieniu do przewozów lotniczych wykonywanych przez linie lotnicze trzeba bowiem mieć na uwadze również uregulowania Konwencji Montrealskiej z 1999r. Należy jednocześnie pamiętać, że odpowiedzialność ubezpieczyciela ograniczona jest przez wskazaną w umowie ubezpieczenia sumę gwarancyjną, co nie oznacza jednak, że odpowiedzialność osoby, która spowodowała szkodę jest ograniczona do jakiejkolwiek kwoty.

Komu przysługują roszczenia w przypadku śmierci osoby w wypadku lotniczym?
W przypadku śmierci osoby w wypadku lotniczym art. 446 kodeksu cywilnego przewiduje cztery zróżnicowane roszczenia, które mają doprowadzić do kompensacji powstałych szkód. Warto podkreślić, iż żądania te przysługują wyłącznie tym osobom pośrednio poszkodowanym, które zostały wprost wskazane w treści powyższego przepisu. Katalog ten prezentuje się w sposób następujący:

1. odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej przysługujące najbliższym członkom rodziny zmarłego;
2. zadośćuczynienie za krzywdy, które również przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego;
3. roszczenie o rentę, z którym do ubezpieczyciela mogą zwrócić się osoby uprawnione do świadczeń alimentacyjnych od osoby zmarłego oraz osoby otrzymujące od niego środki utrzymania;
4. żądanie zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu przez osoby, które faktycznie je poniosły.

Odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej
Ze śmiercią w wypadku lotniczym wiąże się bardzo często znaczne pogorszenie sytuacji życiowej osób najbliższych ofiary. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj osłabienie ich ekonomicznych podstaw dalszego funkcjonowania. Jednakże na uwagę zasługuje pogląd, zgodnie z którym powyższej przesłanki nie należy rozpatrywać wyłącznie w czysto finansowych aspektach. Również brak życiowego i rodzinnego wsparcia ze strony ofiary, jak też pogorszenie stanu zdrowia spowodowanego silnym wstrząsem związanym ze śmiercią najbliższego, może być zakwalifikowane jako znaczne pogorszenie sytuacji życiowej. Do tego katalogu można zaliczyć także depresję, stres czy inne zaburzenia emocjonalne, przekładające się na zmniejszenie osiąganych zarobków, czy trudności w dalszym prowadzeniu działalności gospodarczej.

W takich przypadkach uzasadnione jest domaganie się od ubezpieczyciela stosownego odszkodowania. Problematyczna wydaje się jednak kwestia ustalenia odpowiedniej wysokości należnego świadczenia odszkodowawczego. W pierwszej kolejności należy wskazać, iż celem odszkodowania jest naprawienie tych szkód, które nie zostały zaspokojone innymi środkami, takimi jak chociażby renta. Szeroko pojęte szkody majątkowe są często nieuchwytne, trudne do obliczenia. Z całą pewnością pod uwagę należy brać całokształt okoliczności, względy słuszności oraz przede wszystkim zdrowy rozsądek. Warto również podkreślić, iż odszkodowanie ma zrekompensować rzeczywiste pogorszenie sytuacji życiowej osób najbliższych, a nie stanowić źródło wzbogacenia dla uprawnionych.

Zadośćuczynienie za krzywdę
Kolejnym z roszczeń przysługujących w przypadku śmierci osoby najbliższej w wyniku katastrofy lotniczej jest zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. W odróżnieniu do poprzednich uprawnień, niniejsze świadczenie nie jest w jakikolwiek sposób związane ze zmianą sytuacji materialnej czy poniesioną przez uprawnionego szkodą majątkową. Jedynym celem zadośćuczynienia pieniężnego jest bowiem złagodzenie cierpienia psychicznego wywołanego traumatycznymi przeżyciami związanymi ze śmiercią osoby najbliższej oraz pomoc pokrzywdzonemu w dostosowaniu się do nowej sytuacji życiowej. Otrzymana jednorazowo kwota ma w pewnym sensie zrekompensować ból, cierpienie oraz poczucie osamotnienia po śmierci najbliższych. Zadośćuczynienie jest zatem formą wynagrodzenia krzywd niematerialnych.

Wyznaczając odpowiednią sumę zadośćuczynienia należy się kierować wskazówkami ze strony orzecznictwa sądowego. W pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę indywidualny charakter relacji pomiędzy zmarłym, a osobą najbliższą. Rozważyć należy zatem więź uprawnionego ze zmarłą osobą, jego rolę w rodzinie, a także dramatyzm przeżyć, intensywność cierpienia czy pustkę wywołaną śmiercią osoby najbliższej. Tak traumatyczne wydarzenie każdy przeżywa w sposób indywidualny, zróżnicowana będzie zatem także wysokość należnego zadośćuczynienia.

Renta
Polski system prawny bardzo wyraźnie chroni osoby, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb życiowych oraz zapewnić sobie środków utrzymania. W odniesieniu do dzieci, czy innych osób niesamodzielnych obowiązek alimentacyjny zostaje przeniesiony na osoby najbliższe. Jeżeli w wyniku wypadku lotniczego zginie osoba ustawowo zobowiązana do dostarczania środków utrzymania, to obowiązek spełniania świadczeń alimentacyjnych przechodzi na ubezpieczyciela.

Ze względu na osobę, która może domagać się odpowiednich płatności wyróżnia się rentę obligatoryjną oraz fakultatywną. Pierwsza z nich przysługuje uprawnionym do otrzymywania świadczeń alimentacyjnych od zmarłego na podstawie prawa rodzinnego. Katalog ten obejmuje zatem małżonka, byłego małżonka, dzieci, wnuków, rodziców, dziadków oraz rodzeństwo. Co więcej, w tym przypadku nie ma znaczenia czy wskazane powyżej osoby faktycznie otrzymywały wsparcie materialne od zmarłego. Na istnienie uprawnienia najbliższych do renty nie ma również wpływu to, czy przekazywanie środków utrzymania wynikało z wyroku sądowego czy też wyłącznie z pobudek moralnych.

Natomiast renta fakultatywna przysługuje tym osobom bliskim, względem których zmarły w sposób stały i dobrowolny dostarczał środki utrzymania, bez wyraźnego ustawowego obowiązku. Jednakże w tym przypadku dodatkową przesłanką zasadności otrzymania renty jest jej zgodność z zasadami współżycia społecznego. Należy więc brać pod uwagę między innymi stan majątkowy osoby uprawnionej oraz względy, którymi zmarły kierował się dostarczając środki utrzymania konkretnym osobom. W literaturze podkreśla się, iż uprawnieni do renty fakultatywnej są dalsi krewni, powinowaci, osoby faktycznie wychowywane przez zmarłego, jak też konkubenci.
Celem przyznanej renty jest przywrócenie sytuacji majątkowej uprawnionego, jaka istniała przed zdarzeniem powodującym szkodę. Ubezpieczyciel jest bowiem zobowiązany do pełnego zaspokojenia szkód spowodowanych wypadkiem. Należy podkreślić, iż powyższa renta w pewnym stopniu różni się od świadczeń alimentacyjnych. Dla jej zasądzenia nie jest bowiem niezbędny stan niedostatku po stronie osoby uprawnionej. Z drugiej strony ustalając wysokość renty powinno się brać pod uwagę kryteria prawnorodzinne – możliwości majątkowo-zarobkowe zmarłego oraz potrzeby uprawnionego. Ostatnia przesłanka obejmować będzie jednak wszystkie potrzeby uprawnionego, które dotychczas były zaspokajane przez zmarłego. Nie ma tu znaczenia fakt, czy były one usprawiedliwione czy też nie.

Renta przyznana osobom najbliższym jest świadczeniem wypłacanym w okresowych ratach. Duże znaczenie ma zatem czas jej uiszczania. Zgodnie z kodeksem cywilnym renta powinna być wypłacana przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. W przypadku dzieci zmarłego konieczność taka będzie więc występować do czasu uzyskania przez nie możliwości samodzielnego utrzymania się. Natomiast w odniesieniu do niesamodzielnego małżonka, który nigdy nie był w stanie podjąć pracy zarobkowej, renta może być nieograniczona czasowo.

Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu
Ostatnie z roszczeń przysługuje wyłącznie tej osobie, która poniosła koszty leczenia lub pogrzebu osoby zmarłej na skutek wypadku lotniczego. Uroczystości pogrzebowe są z jednej strony bardzo traumatycznym przeżyciem, natomiast z drugiej strony generują dosyć wysokie wydatki. W praktyce przyjęło się, iż do kosztów pogrzebu zaliczamy zarówno wydatki związane z przygotowaniem pogrzebu, samą ceremonią, kupnem kwiatów czy ubioru żałobnego dla bliskich, czy też budową nagrobku dla zmarłego.

Z orzeczeń sądowych płynie wniosek, iż powyższe koszty powinny być utrzymane w rozsądnych, przeciętnych granicach. Należy jednak mieć na uwadze, iż pogrzeb osoby, która zginęła w wyniku katastrofy lotniczej jest niestandardowym zjawiskiem, czymś wyjątkowym. W związku z tym, w konkretnych okolicznościach, uzasadnione może być domaganie się zwrotu wyższych kosztów.

Podsumowanie
W dzisiejszych czasach nikt nie kwestionuje zasadności obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej związanej ze szkodami wynikającymi z użytkowania statków powietrznych. Zapewnia ono bowiem ochronę zarówno dla ubezpieczonych, jak też poszkodowanych i osób im najbliższych. Katalog roszczeń przysługujących osobom poszkodowanym jest na tyle szeroki, iż umożliwia zrekompensowanie nie tylko materialnych szkód, ale również krzywd osobowych, niematerialnych. System prawny roztacza również opiekę nad osobami, których życiowe potrzeby były dotychczas zaspokajane przez tragicznie zmarłą osobę. Na zakończenie warto wspomnieć, że w przypadku sporu z zakładem ubezpieczeniowym co do wysokości należnych świadczeń, istnieje możliwość ochrony swoich praw przed sądami powszechnymi, na zasadach wynikających z kodeksu cywilnego.

Magdalena Myrcha partner w kancelarii "CAUSA Myrcha i Cieciura Spółka Partnerska Radców Prawnych" przy współpracy merytorycznej z Krzysztofem Błaszkiewiczem